Niger: Afrika’s kruispunt van westerse belangen

Drie weken trok de 23-jarige Mustapha in een karavaan van vier wagens door de woestijn van Niger, samen met 133 anderen uit zijn geboorteland Nigeria. Het onherbergzame noordelijke buurland van Nigeria is de eerste stop voor migranten die naar Europa proberen te komen. “De auto’s bleven maar stuk gaan, en we hadden veel te weinig water bij ons. Verschillende keren dacht ik dat ik doodging”, herinnert hij zich de vergeefse tocht door de Sahara in 2021. Mustapha strandde in Libië en keerde vorig jaar onverrichterzake terug naar zijn geboortestad Kano, honderd kilometer ten zuiden van de grens met Niger.

In tegenstelling tot Mustapha, belandde zijn landgenote Aisha (38) in 2017 onvrijwillig in Niger. Zij werd ontvoerd door Boko Haram, de terroristische groep in het noordwesten van Nigeria. Nadat de jihadistische strijders haar dorp hadden platgebrand en alle mannen vermoord, namen zij vrouwen en kinderen mee de grens met Niger over, nog geen vijftig kilometer verderop. “Ik weet nog niet hoe het me gelukt is te ontsnappen”, zegt de getraumatiseerde Aisha, die sindsdien als ontheemde bivakkeert in Yola, een Nigeriaanse stad ver weg van Niger.

De belevenissen van Mustapha en Aisha staan voor twee verhaallijnen die dwars door Afrika lopen. De verticale loopt van zuid naar noord, en dan verder via de Middellandse Zee naar Europa. Deze staat voor de route die sommige Afrikanen kiezen in de hoop op een beter leven ergens anders. De horizontale lijn loopt door de onherbergzame Sahel en staat voor het opkomende jihadisme op het continent, zoals een recente reeks staatsgrepen van Guinee helemaal links op de kaart, naar Sudan helemaal rechts.

Sinds de militaire coup in de Republiek Niger eind juli, kruisen die twee lijnen elkaar in dat West-Afrikaanse land. Op 26 juli pleegde de presidentiële garde in een staatsgreep in de Republiek Niger. De Nigerese President Mohamed Bazoum en zijn gezin werden gearresteerd, net als verschillende ministers. De militaire junta zei de macht te hebben overgenomen om een eind te maken aan ‘de verslechterende veiligheidssituatie in het land’.

Terwijl menige westerling moeite zal hebben het aan te wijzen op de kaart, hebben Europa en de VS er om allerlei redenen belang bij dat er daar een westers gezind regime zetelt. De afgelopen weken demonstreerden activisten in de Nigerese hoofdstad Niamey juist vóór de militaire junta, en tégen buitenlandse inmenging.

Strategische ligging

Niger werd lang gezien als de laatste overgebleven westerse bondgenoot in de regio. Niet dat het land een sterke democratische traditie kent: de zojuist door militairen afgezette president Bazoum kwam in 2021 aan de macht in de eerste vreedzame machtsoverdracht sinds de onafhankelijkheid van Frankrijk in 1960 en doorstond al twee eerdere couppogingen. De Nigerese politieke geschiedenis is een aaneenrijging van staatsgrepen, ook Bazoums regime onderdrukte de oppositie meedogenloos en gedroeg zich nauwelijks democratischer. Zo bezien leek het slechts een kwestie van tijd voordat de – deels door het westen getrainde – militairen de macht weer zouden grijpen.

Het is niet zozeer de overwegend islamitische bevolking van het dunbevolkte Niger (27 miljoen inwoners) waardoor het Westen met zorgen naar de ontwikkelingen in het land kijkt. Het gaat vooral om de ligging van Niger. Ten zuidoosten van hoofdstad Niamey ligt Niger Air Base 201, de op een na grootste militaire luchthaven van de Amerikanen in Afrika. Van hieruit stuurt de VS gewapende drones de regio in om IS-, Al-Qaeda- en Boko-Haramgelieerde gewapende groepen te bestrijden. Ook Frankrijk heeft troepen gestationeerd in Niger, op Air Base 101 bij de internationale luchthaven in de hoofdstad. Die locatie herbergt eveneens personeel uit EU-landen voor militaire en civiele trainingsmissies. De Canadezen sturen al jaren militairen om de Nigerese troepen te trainen in counterterrorisme.

Behalve vanwege het jihadisme in West-Afrika kijkt Europa met argusogen naar Niger omdat het een oversteekplaats is van migranten die hopen het Europese continent te bereiken. De Nederlandse bemoeienis met het land is deels gericht op het terugdringen van die migratie. Zo geeft Nederland zo’n 5 miljoen euro aan Niger om mobiele grensbewakers te trainen, een project dat de Europese Unie in 2019 op touw zette. Dat bedrag is voorlopig opgeschort. Het is exemplarisch voor veel van het westerse beleid in Afrika: voornamelijk gedreven uit eigenbelang.

Europa houdt grip op voormalige kolonies

In de meeste West-Afrikaanse landen die het ooit bezette als koloniale macht, is Frankrijk ongekend impopulair. Hoewel die voormalige kolonies officieel zo’n zestig jaar geleden onafhankelijk werden, heeft Frankrijk er alles aan gedaan om zijn invloed te behouden in la Françafrique. Zo dwong het de West-Afrikaanse landen de gemeenschappelijke koloniale munt CFA te behouden die aanvankelijk aan de Franse franc en inmiddels aan de euro is gekoppeld, wat de landen economisch verbonden houdt met de voormalige kolonisator, en trad Frankrijk geregeld militair op in de regio.

De voormalige kolonies verzetten zich echter steeds meer tegen de Franse inmenging. Vorig jaar gooide de junta van Nigerees buurland Mali de Franse militairen eruit en keerde zich tot Rusland (lees: Wagner) voor militaire steun in de strijd tegen het jihadisme. De boodschap van de Nigerese demonstranten die dezer dagen met Russische vlaggen zwaaien in de straten van Niamey is dan ook eerder tegen Frankrijk en zijn westerse bondgenoten, dan pro-Rusland.

De Franse uraniumwinning op Nigerese bodem is daarbij een ander twistpunt. Hoewel Frankrijk inmiddels veel minder afhankelijk is van het uranium in Niger om zijn kerncentrales draaiende te houden, menen veel Nigerese jongeren dat die grondstof de reden is voor de aanwezigheid van de voormalige kolonisator. “Weg met het imperialisme”, is er dan ook te lezen op de kartonnen borden die de activisten met zich meedragen, in een echo van de eerste onvoltooide onafhankelijkheidsstrijd.

Afrikaanse aangelegenheid

Met al deze westerse belangen zou je haast vergeten dat de coup in Niger vooral een Afrikaanse aangelegenheid is. Niger is lid van de Economische Gemeenschap van West-Afrikaanse Staten (ECOWAS), een samenwerkingsverband tussen vijftien landen in de regio. Voor deze landen is de handelsroute door Niger, dat grenzen deelt met zeven andere landen, van economisch levensbelang. De West-Afrikaanse organisatie sprak zich dan ook ferm uit tegen de Nigerese coup en dreigde met militair ingrijpen als Bazoum niet zou terugkeren als democratisch gekozen president van de Republiek Niger.

Het ECOWAS-ultimatum liep zondag 6 augustus echter af zonder militaire repercussies, en het heeft er alle schijn van dat die ook niet te verwachten zijn. De junta’s van de drie ECOWAS-landen die eerder werden geschorst vanwege de staatsgrepen daar, Mali, Burkina Faso en Guinee, schaarden zich achter de militaire coupplegers van Niger. Bovendien heeft Nigeria, het grootste land in de West-Afrikaanse economische gemeenschap dat de zwaarste militaire last zou dragen van zo’n ingrijpen, al genoeg problemen met het jihadisme en banditisme op eigen bodem.

De bevolking van Niger, een van de minst ontwikkelde landen op aarde, dreigt tussen al deze belangen te worden verpletterd. Het land heeft al buitensporig te kampen met de gevolgen van de klimaatcrisis, met name veroorzaakt door de rijke landen. Langere en onvoorspelbare droogtes, verwoestijning en watertekort zijn een gevaar voor de voedselzekerheid. Stopzetting van westerse ontwikkelingshulp, het sluiten van de grenzen door de junta in reactie op de ECOWAS-dreigementen en de groeiende onveiligheid zijn een bedreiging voor de toch al precaire sociaaleconomische positie van de meeste Nigerezen.

Mustapha, die destijds zo onverschrokken de Sahara overstak, kijkt nu wel uit om zich weer in het noordelijke buurland te wagen. Niet alleen vanwege de geweldsdreiging, maar ook omdat hij gehoord heeft dat de voedselprijzen er de pan uitrijzen sinds de coup. Hij hoopt dat het niet tot geweld komt, zegt de Nigeriaan, die net als een derde van de Nigerezen Hausa is, een grote etnische groep in West-Afrika. “Tussen broeders moet je geen oorlog voeren.”